ul. Staroszkolna 10
85-208 Bydgoszcz
+48693765075
Zwiedzanie:
wtorek – piątek 10.00 – 18.00
sobota – niedziela 12.00 – 16.00
Czas zwiedzania: 45 min
Muzeum powstało w 2006 roku z inicjatywy Sebastiana Malinowskiego, gromadzi zdjęcia i eksponaty związane Kanałem Bydgoskim. Można tu zobaczyć mundury marynarzy i szyprów żeglugi śródlądowej, hamburkę – wioślarską dębową łódź z 1920 roku, którą pływano po Brdzie i kanale oraz przedmioty wykorzystywane w pracy barkarzy oraz makietę Kanału Bydgoskiego, Wyspy Młyńskiej i Śluz. Warto też wziąć udział w tutejszych lekcjach historii. Muzeum znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie tzw. Starego Kanału, otoczonego unikatowymi plantami z bogatym starodrzewem. W 1838 r. nad Starym Kanałem powstał pierwszy kompleks restauracyjno – ogrodowo – rozrywkowy, a po nim kolejne, dzięki którym bydgoszczanie chętnie spędzali czas na koncertach, spektaklach i potańcówkach pod gołym niebem.
Kanał historii
Stara szkolna toaleta? Nieważne. Gospodarczy ceglany budynek na dziedzińcu szkoły nie powinien dłużej niszczeć. Sebastian Malinowski nie czekał na lepsze czasy, godny lokal ani na to kiedy wreszcie Bydgoszcz zechce uznać swoje polsko – pruskie dziedzictwo za warte przypomnienia. Muzealna izba powstała z niemal całkowitej ruiny. Przed jej otwarciem prace trwały dzień i noc.
Młody belfer, społecznik zafascynowany potencjałem Bydgoszczy, wierzył, że ludzie w końcu zaczną pojmować, że miasto to także oni sami, ich działania, inwencja i praca u podstaw. Miał dar zjednywania sobie innych. Grono osób, które włączył w tworzenie Muzeum Kanału Bydgoskiego rosło. Do dziś budynek przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 3 odwiedziły tłumy. Zasłuchani w imponującą historię miasta ludzie z niedowierzaniem przyjmowali fakty. Tak niewiele się przedtem mówiło o Kanale, o jego twórcach i tych, których ciężką pracą, chorobą a nawet życiem okupione było powstanie tej ważnej drogi wodnej, łączącej Bydgoszcz z Europą. Nikt nie spodziewał się, że tak szybko muzeum będą się musieli zaopiekować inni. Sebastian Malinowski zmarł w roku 2008. Bezimienny bulwar nad Starym Kanałem zyskał najlepszego patrona.
Muzeum Kanału Bydgoskiego mieści się w dawnym budynku gospodarczym, na zapleczu gmachu obecnego Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 3 w Bydgoszczy, który powstał w 1897 roku, z przeznaczeniem na podwójną szkołę ludową. Po powrocie Bydgoszczy do macierzy, 20 marca 1920 roku, w budynku rozpoczęła działalność koedukacyjna szkoła podstawowa, przeorganizowana później na żeńską oraz męską. Podczas II wojny światowej mieściły się tu koszary wojskowe i więzienie dla jeńców. 19 marca 1945 roku uroczyście otwarto szkołę podstawową, dwa lata później – liceum.
Niewielki, dawniej gospodarczy budynek położony na dziedzińcu szkoły, po remoncie dokonanym z inicjatywy Sebastiana Malinowskiego został przeznaczony na siedzibę muzeum. Zamysł powstał w 2004 roku, w marcu następnego roku odbyło się pierwsze spotkanie komitetu założycielskiego, a 29 września 2006 roku to jedyne w swoim rodzaju, tematyczne muzeum było gotowe do zwiedzania. Pierwszym kustoszem był sam inicjator, S. Malinowski, a po jego śmierci placówkę przejął jej obecny opiekun – Tomasz Izajasz. Muzeum gromadzi zdjęcia i eksponaty związane Kanałem Bydgoskim. Można tu zobaczyć mundury marynarzy i szyprów żeglugi śródlądowej, hamburkę – wioślarską dębową łódź z 1920 roku, którą pływano po Brdzie i kanale jeszcze w II połowie XX wieku oraz przedmioty wykorzystywane w pracy barkarzy i innych związanych z żeglugą profesji. Warto też wziąć udział w tutejszych lekcjach historii. Muzeum jest wtopione w dzieje Kanału Bydgoskiego – znajduje się bowiem w bezpośrednim sąsiedztwie tzw. Starego Kanału, otoczonego unikatowymi plantami z bogatym starodrzewem. Urokliwy park kryje wiele ciekawych wspomnień. Spacerując pośród szumu drzew i odgłosów przeciskające się przez stare śluzy wody warto wspomnieć bogate tradycje kwitnącej tu niegdyś rozrywki. Życie towarzyskie miasta rozwijało się na plantach od 1838 roku. Wówczas z inicjatywy Towarzystwa Upiększania Bydgoszczy i najbliższych okolic (zał. 1832 r.) powstał tu pierwszy kompleks restauracyjno – ogrodowo – rozrywkowy, urządzony w 1838 roku między czwartą a piątą śluzą (ul. Nakielska 78-80), wdzięcznie nazywaną „Śluzą Kwiatową”. Ten fragment parku słynął z klombów i okazałych rabat obsadzonych wielobarwnymi kompozycjami roślin. W następnych latach, w bezpośrednim sąsiedztwie kanału, założono jeszcze pięć ogrodowych zespołów typu établissements (tj. prywatnych przedsiębiorstw rozrywkowo-rekreacyjnych), które zapewniały bydgoszczanom plenerowe atrakcje.
Dziś mieszkańcy miasta doceniają spokój i nostalgiczny nastrój parku, ale obraz letnich potańcówek pod gołym niebem, koncertujących orkiestr dętych i wodewilowych spektakli wydaje się w tym miejscu niemal nierzeczywisty. Muzeum Kanału czyni starania o to by planty ponownie stały się powodem dumy i wizytówką Bydgoszczy, miejscem koncertów muzycznych oraz przestrzenią plenerów malarskich i fotograficznych odkrywających urodę miasta widzianą z perspektywy wody.
Spacer po bulwarze
Tu chyba zawsze można spotkać Sebastiana. W końcu to jego bulwar. Młody nauczyciel z „trójki”(III LO w Bydgoszczy) zachęcał: -„Idźcie dziś po lekcjach nad Kanał, zobaczcie jak pięknie wygląda! To miejsce będzie kiedyś na nowo wizytówką Bydgoszczy!”. Jego uczniowie z radością przychodzili na zajęcia. Chętnie odpowiadał na pytania, a przede wszystkim starał się ich „oduczyć”, że między pruskim a polskim dziedzictwem istnieje przepaść. Słuchając jego opowieści o Kanale, uczyli się myśleć o przeszłości lokalnie, „po bydgosku” i przyjmować tożsamość miasta, taką jaka była naprawdę. Sebastian Malinowski urodził się 18 grudnia 1970 w Bydgoszczy. Był historykiem – archiwistą, nauczycielem, działaczem społecznym, lokalnym patriotą oraz działaczem „Solidarności”. Pasjonował się wydarzeniami historycznymi, zgłębiał historię regionu, szczególnie bliskich mu Kujaw i Bydgoszczy. Z regionalistyki czerpał inspiracje do realizowanych w szkole inicjatyw kulturalnych, których ranga urastała z czasem do wydarzeń lokalnych i ogólnopolskich. Był zaangażowany w działalność organizacji społecznych i kulturalnych: Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoskiego Towarzystwa Heraldyczno Genealogicznego, Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Kazimierza Wielkiego, Społecznego Komitetu Rekonstrukcji Zachodniej Pierzei Starego Rynku w Bydgoszczy, Stowarzyszenia Pomocy Charytatywnej „Wschód”. Pełnił też funkcję dyrektora Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Współpracował wówczas przy organizacji Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego w Bydgoszczy. Od 2005 r. znalazł się w szeregach Stowarzyszenia „Kanał Bydgoski”, w którym kierował sekcją historyczną. Był autorem wielu artykułów poświęconych dziejom Bydgoszczy, założycielem i kustoszem Muzeum Kanału Bydgoskiego oraz Muzeum Wolności i Solidarności w Bydgoszczy. Pasjonował się również dawnymi Inflantami, od 2001 r. był kanclerzem Bractwa Inflanckiego.
Zmarł 4 lutego 2008 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu Starofarnym przy ul. Grunwaldzkiej, w pobliżu Kanału. W maju 2009 roku Rada Miasta Bydgoszczy nadała północnej części bulwaru Kanału Bydgoskiego (między ulicami Bronikowskiego a Wrocławską) nazwę Bulwar Sebastiana Malinowskiego.
Historia Kanału Bydgoskiego
Kanał Bydgoski połączył nie tylko Bydgoszcz z Nakłem, ale też dorzecza Wisły i Odry. Dziś Kanał stanowi bardzo ważny element drogi wodnej E-70. Decyzją Fryderyka Wielkiego, władcy Prus, rozpoczęto budowę w 1773 roku, a już po niespełna 1,5 roku, Kanał wraz z 10 śluzami był gotowy do użytku. Dziś jego początek w Bydgoszczy wyznacza Śluza Okole, do której można wpłynąć tramwajem wodnym. Przyjemnością będzie urokliwa wyprawa rowerem nad Kanałem lub spacer starymi plantami.
Błękitna krew miasta
Sentymentalny widok starych śluz. Jesienią obsypanych wielobarwnymi liśćmi, zimą szlachetnie wysrebrzonych. Może dlatego zapomnieliśmy? Ogarnia nas piękno i spokój, w który miękko wstępujemy. Jak byśmy nadal szli aleją starofarnego cmentarza. Jeśli to miejsce wspomnień – to wspominajmy życie! Kanał związał ze sobą tysiące robotników – budowniczych, szyprów, śluzowych, restauratorów, tłumy spragnionych odpoczynku i zabawy bydgoszczan. Zarówno imponującej drogi wodnej, jak i miejsca rozrywki na Starych Plantach szczerze zazdrościły Bydgoszczy inne miasta. Woda dawała ludziom życie, zapewniając pracę i dobrobyt tym, którzy rozwijając swoją działalność – budowali jednocześnie zasobność miasta.
Dziennik Kanału Bydgoskiego
Zamysł budowy kanału komunikującego Brdę z Notecią po raz ostatni w czasach Królestwa Polskiego pojawił się w latach 60. XVIII stulecia. Wizję drogi wodnej opracował Franciszek Czaki, a radził nad nią sejm w 1768 roku. Sytuacja polityczna Polski i rozbiory uniemożliwiły jej realizację. Dopiero Fryderyk Wielki, władca Prus, mając świadomość korzyści ekonomicznych płynących z realizacji tego przedsięwzięcia, doprowadził je do końca.
Wiosna 1773 roku – rozpoczyna się budowa kanału bydgoskiego, który wkrótce zyska miano „cudownego dziecka czasu”. Na postawie szczegółowych planów konstrukcyjnych Hermanna Jaweina, pracami pokieruje inżynier Dornstein. Odpowiedzialną funkcję nadzorcy i organizatora budowy kanału, osobiście finansowo zaangażowanego w jej przebieg, otrzymuje Baltahasar Schönberg von Brenkenhoff. Niebagatelną rolę odegra też wywodzący się z Francji David Gilly. Podczas budowy kanału wykorzysta doświadczenie zdobyte przy umacnianiu drogi wodnej Noteć – Warta. To on będzie rozwiązywał problemy budowlane, które wynikną w pierwszych latach funkcjonowania nowej drogi wodnej. W rezultacie stanie się projektantem i budowniczym najdłużej związanym z kanałem i jak nikt inny pozna jego tajemnice.
6 czerwca 1774 r. – otwarcie kanału wraz z zespołem 10. Śluz
Niestety, dno niespodziewanie ulega podniesieniu i przez kolejne trzy miesiące trzeba prowadzić prace stabilizujące. Nikt nie marnuje czasu. W połowie września kanał jest już żeglowny, a Bydgoszcz rozpoczyna erę rozwoju, który nabierze jeszcze większego tempa wraz z uruchomieniem linii kolejowej. Kanał łączy Bydgoszcz z Nakłem, a przede wszystkim – dorzecza Wisły i Odry, wykorzystując ich dopływy.
Początki są wyjątkowo trudne. Brakuje pieniędzy na inwestycje i eksploatację. Drewniane śluzy okazują się słabe, często ulegają awariom. Trzeba zastąpić je murowanymi. Cegła do budowy śluz to absolutna nowość w tej części Europy, ale zmiany przynoszą oczekiwane efekty. Potężne drewniane wrota śluz otwierają przed miastem kolejne możliwości. Kanałem spływają ogromne ilości drewna, płyną tratwy i setki barek ciągniętych przez holowniki. Pojawiają się statki o napędzie parowym.
Na terenach wzdłuż kanału osiedlają się kolejni mieszkańcy, w zamian za sprawowanie pieczy nad jego utrzymaniem. Ernst Conrad Peterson inicjuje powstanie plant. Widok staje się spójny i coraz bardziej malowniczy – z kanałem współgrają tworzące go urządzenia hydrotechniczne i mosty. Wybudowany w 1799 roku dwór (obecnie ul. Marszałka Focha 25), położony w bezpośrednim sąsiedztwie kanału, nabywa (w 1836 roku) prezydent Królewskiej Regencji w Bydgoszczy, Carl Christian Ferdinand Wissmann. Z okien jego rezydencji widać aleję czarnych topól prowadzącą wzdłuż kanału, w kierunku śluz. Już wkrótce (od 1888) powstaną tu uwielbiane przez bydgoszczan restauracje otoczone urokliwymi ogrodami i liczne miejsca rozrywki. Wieczorami będą się tu odbywały spektakle, koncerty i potańcówki. Między IV i V śluzą zostanie otwarta restauracja „Śluza kwiatowa” nazwana tak od kwiatowych kobierców rozpościerających się między drzewami.
Kaskady wodnej autostrady
Kanał bydgoski jest częścią międzynarodowej magistrali wodnej E-70, czyli Bydgoskiego Węzła Wodnego. Na początku XX w. kanał został poddany generalnej przebudowie w celu poprawy organizacji spławu barek, w tym skrócenia czasu przepraw. Nowsze śluzy są betonowe, licowane cegłą i uzupełnione kamieniami, a ich wrota wykonano ze stali. Współcześnie początek kanału wyznacza śluza II tzw. Miejska, położona w Śródmieściu, w bezpośrednim sąsiedztwie ul. Marcinkowskiego. Trzy kolejne śluzy o numeracji odpowiadającej ich pierwotnej kolejności znajdują się: IV – przy ul. Wrocławskiej, V – przy ul. Czarna Droga i VI – przy ul. Bronikowskiego. Od ul. Wrocławskiej w stronę Ronda Grunwaldzkiego płynie strumień, którego obmurowane koryto daje wyobrażenie pierwotnej linii przebiegu zasypanego fragmentu kanału – aż do jego ujścia, przy Mostach Solidarności. Właściwe żeglowne koryto kanału prowadzi od Śluzy Miejskiej do kolejnej śluzy 3. Okole (z lat 1910-1914) położonej przy ul. Ludwikowo. W jej sąsiedztwie wznosi się dom śluzowego z 1912 r. Zachowane są też, podobnie jak przy innych śluzach, małe budynki dawnych maszynowni. Na wysokości ul. Mińskiej, we wschodnim odcinku tzw. Nowego Kanału, usytuowana jest śluza 4. Czyżkówko, oddana do użytku w 1915 roku. Okole i Czyżkówko są największymi śluzami kanału bydgoskiego i umożliwiają podniesienie jednostki pływającej o ponad 7,5 metra. Kolejna 5. śluza – Prądy oddalona jest o ok. 4 km od śluzy Czyżkówko i znajduje się przy zbiegu ulic Spacerowej i Mińskiej. Tuż obok znajduje się dom śluzowego. Ostatnią budowlą hydrotechniczną w granicach administracyjnych Bydgoszczy śluza 6. – Osowa Góra, o napędzie ręcznym.
Ziarnko do ziarnka
Mieszkańcy oraz wójt Bydgoszczy zyskali przywilej handlu spławnego (liberum navigium) na mocy dokumentu lokacyjnego (w 1346 r.). Handlowano głównie zbożem. Wzdłuż nabrzeży Brdy powstawały spichlerze. W XVI wieku miasto pełniło rolę centrum handlowego o regionalnym zasięgu. Dla tutejszego kupiectwa ważnym partnerem był Gdańsk, do którego docierały statki z towarami. W wieku XVII rozwój grodu został zahamowany. Szlachta dążyła do sytuowania spichlerzy poza miastem ograniczając zyski mieszczan, a epidemie i zniszczenia w okresie wojen szwedzkich przyczyniły się do jego upadku. Budowa kanału bydgoskiego otworzyła nowy etap ekspansji gospodarczej. Powróciły tradycje kupieckie, rozwój miasta nabrał impetu, rozwinął się w transport. Na przełomie XIX i XX w. blisko 3000 flisaków pracowało dla największego armatora – Lloyda Bydgoskiego.
Morskie potwory – Scylla i Charybda
Dzięki jedynej w świecie, unikatowej śluzie trapezowej, zwanej też workową, kanał zyskał dodatkowy rozgłos. Wybudowano, obok starej śluzy, w latach 1882-1884, nadając nietypowy kształt trapezu i nowatorską konstrukcję – z wrotami dolnymi i górnymi usytuowanymi w jednej głowie. Sprawiało to, że barka musiała być wprowadzana do komory tyłem, aby wypłynąć z niej do przodu. Obrócenie barki oraz przemieszczenie jej przez wartki nurt Brdy górnej było uciążliwe dla załóg szyperskich. Nazwano ją „Scyllą i Charybdą” – od imion mitologicznych potworów morskich. Mimo licznych wypadków, była użytkowana przez ponad 30 lat.
Bydgoska melancholia
Claire Dux – słynna niemiecka śpiewaczka operowa, sopranistka była córką bydgoskiego nadzorcy śluzowego. Urodzona w 1885 r. w Witkowie do 20 roku życia mieszkała w Bydgoszczy, przy ul. Grottgera 4. Głos kształciła pod okiem bydgoskiej sopranistki, nauczycielki śpiewu – Marii Schwadtke. Debiutowała w 1906 r. w Kolonii. Jej kariera rozkwitała na scenach Mediolanu, Berlina, Londynu. W 1921 roku wyjechała do Chicago, gdzie zmarła w 1967 roku. Jej portret upamiętnił Salvador Dali w obrazie „Melancholia”.
Wysoka fala
W scenerii Śluzy Czyżkówko nakręconego w 1968 roku 15. odcinek serialu „Czterej pancerni i pies” pt. „Wysoka fala”. Możliwość podpatrywania planu filmowego mieszkańcy Bydgoszczy przyjęli z wielkim entuzjazmem.